「煩悩即菩提」とは

『大乗荘厳経論』で説かれる「煩悩即菩提」とは、空性という法界では、
煩悩や菩提といった仮設はなく、平等であるという意味です。

まず『大乗荘厳経論』の梵本、チベット訳、漢訳を見てみましょう。

dharma-dhātu-vinirmukto yasmād dharmo na vidyate |
tasmād rāgādayas teṣāṃ buddhair niḥsaraṇaṃ matāḥ || XIII-11
dharma-dhātu-vinirmukto yasmād dharmo na vidyate |
tasmāt saṃkleśa-nirdeśe sa saṃvid[saṃdhira]dhīmatāṃ mataḥ || XIII-12
yatastāneva rāgādīnyoniśaḥ pratipadyate |
tato vimucyate tebhyas tenaiṣāṃ niḥsṛtis tataḥ || XIII-13	
ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་ནི་མ་གཏོགས་པ། །གང་ཕྱིར་ཆོས་མེད་དེ་ཡི་ཕྱིར། །
སངས་རྒྱས་རྣམས་ཀྱིས་དེ་དག་ལས། །ངེས་འབྱུང་ཆགས་སོགས་ཡིན་པར་དགོངས། ། XIII-11
ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་ནི་མ་གཏོགས་པར། །གང་ཕྱིར་ཆོས་མེད་དེ་ཡི་ཕྱིར། །
ཀུན་ནས་ཉོན་མོངས་བསྟན་པ་ལ། །བློ་ལྡན་དགོངས་པ་དེ་ཡིན་འདོད། ། XIII-12
གང་ཕྱིར་ཆགས་སོགས་དེ་ཉིད་ལ། །ཚུལ་བཞིན་འཇུག་པ་དེ་ཡི་ཕྱིར། །
དེ་ལས་རྣམ་གྲོལ་འགྱུར་དེས་ན། །དེ་ཡིས་དེ་དག་ལས་ངེས་འབྱུང་། ། XIII-13
遠離於法界 無別有貪法 是故諸佛説 貪出貪餘爾 XIII-11
由離法性外 無別有諸法 是故如是説 煩惱即菩提 XIII-12
於貪起正思 於貪得解脱 故説貪出貪 瞋癡出亦爾 XIII-13
法界以外に法はないから、諸仏はそれらから出離する（抜け出す）のが貪欲などであるとお考えになられた。 XIII-11
法界以外に法はないから、煩悩を示したことを智慧あるものはそのお心であると認める。 XIII-12
貪欲などそれ自体に正思を働かせるから、それから解放されるので、それはそれらから出離れる。 XIII-13

なぜ、これが「煩悩即菩提」と訳されるのか不思議かもしれませんが、
要するに法界は空性で、平等だから、すべて同じということです。
世親『大乗荘厳経論註』を見てみましょう。

ཉོན་མོངས་པ་ཁོ་ནས་ཉོན་མོངས་པ་ལས་ངེས་བར་འབྱུང་བའི་ཚིགས་སུ་བཅད་པ་གསུམ་སྟེ། 
ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་ནི་མ་གཏོགས་པ། །གང་ཕྱིར་ཆོས་མེད་དེ་ཡི་ཕྱིར། །
སངས་རྒྱས་རྣམས་ཀྱིས་དེ་དག་ལས། །ངེས་འབྱུང་ཆགས་སོགས་ཡིན་པར་དགོངས། །
བཅོམ་ལྡན་འདས་ཀྱིས་འདོད་ཆགས་ལས་མ་གཏོགས་པར་འདོད་ཆགས་ལས་ངེས་པར་འབྱུང་བར་ང་མི་སྨྲ་སྟེ། 
ཞེ་སྡང་དང་། གཏི་མུག་དག་ཀྱང་དེ་དང་འདྲའོ་ཞེས་གང་གསུངས་པ་དེའི་དགོངས་པ་སྟོན་ཏེ། 
གང་གི་ཕྱིར་ཆོས་ཉིད་ལས་མ་གཏོགས་པའི་ཆོས་མེད་པས་ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་ལས་མ་གཏོགས་པའི་ཆོས་མེད་པ་
དེའི་ཕྱིར་འདོད་ཆགས་ལ་སོགས་པའི་ཆོས་ཉིད་ཀྱང་འདོད་ཆགས་ལ་སོགས་པའི་མིང་འཐོབ་ལ། 
དེ་ཡང་འདོད་ཆགས་ལ་སོགས་པ་ལས་ངེས་པར་འབྱུང་བ་ཡིན་པས་དེ་ལ་དགོངས་པ་ནི་དེ་ཡིན་པར་རིག་པར་བྱའོ། །
ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་ནི་མ་གཏོགས་པར། །གང་ཕྱིར་ཆོས་མེད་དེ་ཡི་ཕྱིར། །
ཀུན་ནས་ཉོན་མོངས་བསྟན་པ་ལ། །བློ་ལྡན་དགོངས་པ་དེ་ཡིན་འདོད། །
མ་རིག་པ་དང་། བྱང་ཆུབ་ནི་གཅིག་གོ་ཞེས་ཀུན་ནས་ཉོན་མོངས་པ་བསྟན་པ་དེར་ཡང་དགོངས་པ་ནི་དེ་ཁོ་ན་ཡིན་ཏེ། 
མ་རིག་པ་དང་བྱང་ཆུབ་ཀྱི་ཆོས་ཉིད་ལ་དེ་དག་ཉེ་བར་བཏགས་པའི་ཕྱིར་རོ། །
གང་ཕྱིར་ཆགས་སོགས་དེ་ཉིད་ལ། །ཚུལ་བཞིན་འཇུག་པ་དེ་ཡི་ཕྱིར། །
དེ་ལས་རྣམ་གྲོལ་འགྱུར་དེས་ན། །དེ་ཡིས་དེ་དག་ལས་ངེས་འབྱུང་། །
འདོད་ཆགས་ལ་སོགས་པ་དེ་དག་ཁོ་ན་ལ་ཚུལ་བཞིན་དུ་འཇུག་ན་དེ་དག་ལས་རྣམ་པར་གྲོལ་བར་འགྱུར་རོ། །
T1604_.31.0622b05: 次説煩惱出煩惱。偈曰
T1604_.31.0622b06:     遠離於法界 無別有貪法
T1604_.31.0622b07:     是故諸佛説 貪出貪餘爾
T1604_.31.0622b08: 釋曰。如佛先説。我不説有異貪之法。能出於
T1604_.31.0622b09: 貪瞋癡亦爾。由離法界則別無體故。是
T1604_.31.0622b10: 故貪等法性得貪等名。此説貪等法性能出
T1604_.31.0622b11: 貪等。此義是經旨趣。偈曰
T1604_.31.0622b12:     由離法性外 無別有諸法
T1604_.31.0622b13:     是故如是説 煩惱即菩提
T1604_.31.0622b14: 釋曰。如經中説。無明與菩提同一。此謂無明
T1604_.31.0622b15: 法性施設菩提名。此義是經旨趣。
他ならぬ煩悩が煩悩から出離する（抜け出す）三詩句、つまり、
「法界以外に法はないから、諸仏はそれらから出離が貪欲などであるとお考えになられた」とは。
世尊が「貪欲以外に貪欲から出離すると私は説かない。瞋恚や暗愚も同じ」と説かれたことが、
そのお考えを示します。つまり、法性以外の法は無いから、法界以外の法はない。
それ故、貪欲などの法性も貪欲などの名を得て、それも貪欲などから出離するのだから、
それをお考えになったのものが、その詩句であると知るべきです。
「法界以外に法はないから、煩悩を示したことを智慧あるものはお心がそれであると認める」とは、
「無明と菩提は同一である」とは煩悩を示す、それもお心はそれに他ならないのです。
なぜなら、無明と菩提の法性（空性）をそれら（無明と菩提）と仮設するからです。

要するに『勝義空性経』や『中論』24-18と同じことを述べているのです。
つまり、無明や菩提というのは仮設された法であって、空性という法性では平等であるということです。
これをより明解に説かれたのが『ジャングン・ミパム註』です。

ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་ནི་སོགས་ཚིགས་བཅད་གསུམ་གྱིས་འཁོར་བ་སྐྱོན་དུ་བལྟས་ནས་
ཉོན་མོངས་ཆེད་དུ་མི་སྤོང་བའི་ཤེས་རབ་དམིགས་པ་མེད་པ་བསྟན། སེམས་ཅན་ཆེད་དུ་ཚིགས་བཅད་གཉིས་གྱིས་
སེམས་ཅན་དོར་ནས་རང་གཅིག་པུ་ཞི་བར་འཇུག་པ་ཐེག་ཆེན་གྱི་སྒྲུབ་པ་དང་འགལ་བར་བསྟན་པ་ཡིན་པས། 
དེ་དག་དཀྱུས་གཅིག་ཏུ་བཤད་ན། དམན་ལམ་པ་དག་གིས་ཉོན་མོངས་རང་བཞིན་གྱིས་ཡོད་པ་ཉིད་ལམ་གྱིས་སྤངས་ཏེ་ཟད་ནས་
མྱང་འདས་ཐོབ་པར་བཟུང་ནས་འཁོར་འདས་སྐྱོན་ཡོན་ཞེན་པའི་བསམ་པ་དྲག་པོས་འཁོར་བ་སྤངས་ནས་ཞི་བར་འཇུག་ལ། 
བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའ་ཉོན་མོངས་པ་ཉིད་ལ་རང་བཞིན་མེད་པས་ཉོན་མོངས་ཉིད་ཀྱིས་
གྲོལ་བ་ལྟེར་བའི་ཐབས་མཁས་པ་རྣམ་པར་མི་རྟོག་པའི་ཡེ་ཤེས་དང་ལྡན་པའི་དབང་གིས་
འཁོར་བ་ཡོངས་སུ་མི་འདོར་ཀྱང་འཁོར་བའི་ཉེས་པས་མི་གོས་པར་བྱང་ཆུབ་སེམས་དཔའི་སྤྱོད་པ་སྤྱད་དེ། 
མཐར་སྲིད་ཞིང་མི་གནས་པའི་མྱང་ངན་འདས་པ་ཐོབ་པ་ཡིན་པས་དམིགས་པ་མེད་པའི་ཤེས་རབ་རྣམ་པར་མི་རྟོག་པས་
འཁོར་འདས་མཉམ་པ་ཉིད་དུ་རྟོགས་ཚུལ་གསུངས་པ། ཇི་ལྟར་ཤེས་རབ་ཀྱི་ཕ་རོལ་ཏུ་ཕྱིན་པ་འབུམ་པ་ལས། 
འདོད་ཆགས་མ་གཏོགས་པར་འདོད་ཆགས་ལས་ངེས་པར་འབྱུང་བ་གཞན་ང་མི་སྨྲའོ་ཞེས་དང་
ཞེ་སྡང་དང་གཏི་མུག་ཀྱང་དེ་བཞིན་དུ་ [350] གསུངས་པ་ནི། འདོད་ཆགས་ཉིད་ཀྱིས་འདོད་ཆགས་ལས་
ངེས་པར་འབྱིན་གྱི་ངེས་འབྱུང་གཞན་གྱིས་མ་ཡིན་པར་གསུངས་པའི་དགོངས་དོན་ཅན་ཡིན་ཏེ་ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་ཉིད་ནི་མ་གཏོགས་པ། 
གང་ཕྱིར་ཆོས་གཞན་མེད་པ་སྟེ། ཆོས་ཐམས་ཅད་ཀྱི་གནས་ལུགས་སམ་ངོ་བོ་ཉིད་དམ་རང་བཞིན་ནི་
ཆོས་དབྱིངས་དེ་བཞིན་ཉིད་ཁོ་ནར་ངེས་ཀྱི་དེ་ལས་གཞན་དུ་གྱུར་པའི་ཆོས་རྡུལ་ཙམ་ཡོད་མ་ཡིན་པ་
དེའི་ཕྱིར་སངས་རྒྱས་རྣམས་ཀྱིས་འདོད་ཆགས་ལ་སོགས་པ་དེ་དག་ལས་ངེས་པར་འབྱུང་བ་འདོད་ཆགས་ལ་སོགས་པ་དེ་དག་ཡིན་པར་
དགོངས་པ་ཐུགས་ལ་བཞག་ནས་དེ་ལྟར་གསུངས་ཏེ། དེ་ལྟར་ཉོན་མོངས་པའི་རང་བཞིན་ཡེ་ནས་རྣམ་པར་དག་པ་ཉིད་དུ་ཤེས་ནས་
ཉོན་མོངས་ཉིད་ཀྱིས་ཉོན་མོངས་རང་གྲོལ་བར་ཤེས་ན་གཉེན་པོ་གཞན་དུ་འཚོལ་མི་དགོས་། 
「法界」で始まる三詩句によって輪廻を欠点と見て煩悩を特別に捨てない無所縁の般若を示します。
有情のために二詩句で有情を捨てて自分一人だけ涅槃寂静に入ることは、
大乗の修行に反することを示すものですから、それら同列に解釈するなら、
小乗道の人たちが有自性の煩悩そのものを道によって断じ尽くして涅槃を得ると捉え、
輪廻涅槃の欠点と功徳を激烈に愛着する意志によって輪廻を断じ寂静涅槃に入ります。
これに対して菩薩は煩悩自体には自性がないので煩悩そのものが解けさせる巧妙な方便である
無分別智を持つ力で輪廻を全く捨てずに輪廻の悪に汚染されない菩薩行を行います。
最終的に存在しつつ無住処涅槃を得るので無所縁の般若である無分別によって
輪廻と涅槃の平等なものと悟るあり方が説かれているのです。
『十万般若経』に「貪欲以外に貪欲から出離すると私は説かない」と説かれ、
また「瞋恚や暗愚も同じ」と説かれることは、貪欲そのものが貪欲から抜け出すのであって、
他が抜け出したのではありません、と説かれる意味があるのです。
つまり、「法界以外に法はないから」とは、一切諸法の実相、あるいは本体、
あるいは自性は他ならぬ法界そのものと確定しているので、それ以外となる法は微塵もありえません。
それ故、諸仏が貪欲などから抜け出すのはそれら貪欲などであるとお考えになったお心を定めて、
そのように説かれたのです。そのような煩悩の自性は元より清浄なものと知って
煩悩自体が煩悩から自ずと解けると知るなら、他の対治を追求する必要はありません。
རང་གི་ངོ་བོ་ཉིད་ཀྱིས་མ་གྲོལ་པའི་ཉོན་མོངས་ཞིག་གལ་ཏེ་ཡོད་པ་ལྟ་ན། དེ་སུས་ཀྱང་བཀྲོལ་མི་ནུས་ཏེ་སྤང་དུའང་མེད་དོ། །
དེའི་ཕྱིར་མཚན་ཉིད་ཐེག་པའི་ངེས་དོན་གྱི་མདོ་རྣམས་སུ་ཆོས་ཐམས་ཅད་ཡེ་ནས་བཅིང་གྲོལ་མེད་པར་བསྟན་པ་བཞིན། 
（中略）
ཞེས་སོགས་གསུངས་པ་འདི་དག་དགོངས་གནད་གཅིག་ཡིན་གྱི་ཐ་དད་མེད་དོ། །
དེ་བཞིན་དུ་མ་རིག་པ་དང་བྱང་ཆུབ་གཅིག་པར་གསུངས་པ་ཡང་ཆོས་ཀྱི་དབྱིངས་ནི་མ་གཏོགས་པར་གང་གི་ཕྱིར་ན་
དེ་ [351] ལས་གཞན་དུ་གྱུར་པའི་ཆོས་ནི་མེད་པ་དེའི་ཕྱིར་ཀུན་ནས་ཉོན་མོངས་རྣམས་རང་བཞིན་གྱིས་བྱང་ཆུབ་ཀྱི་ངོ་བོར་བསྟན་པ་ལ། 
བློ་ལྡན་བྱང་སེསམ་རྣམས་ཀྱིས་སངས་རྒྱས་ཀྱི་དགོངས་པ་དེ་ལྟ་བུ་ཡིན་པར་ཤེས་ནས་དེ་ལྟར་འདོད་དོ། །
それ自体で解けない煩悩がもし有るというなら、それは誰も解けないので断じることもありえません。
それ故、相乗の了義経に一切諸法は元より縛解無いと示されているように
（中略）これらのお考えと同じ要義で、異なるものではありません。
同じく「無明と菩提は同一である」と説かれるのも法界以外に法はないから、
諸煩悩は自性が菩提の本体と示したことを、智慧ある菩薩たちが仏のお心がそのようであると
知ってそのように認める。